Testosteron en de synthetische derivaten ervan zijn alomtegenwoordig in de wereld van de sport en de bodybuilding. Ze worden als doping gebruikt en kunnen leiden tot uitbarstingen van extreem geweld.
Volgens een Britse studie, die in 2018 werd gepubliceerd in het International Journal of Drug Policy, wordt elk jaar in januari druk gezocht naar informatie over anabole steroïden. De piek wordt bereikt in het begin van de zomer. Wellicht nemen veel mensen zich in het begin van het jaar of voor een strandvakantie voor om hun spieren wat extra te ontwikkelen... Nog een feitje: op 25 juni 2013 was het volgende te lezen op lefigaro.fr: “Een studie wijst uit dat het aantal websites waar dopingproducten zonder voorschrift worden verkocht op een jaar is toegenomen met 125%. Voor anabole steroïden is het aantal sites voor dezelfde periode gestegen van 544 tot 737 – een toename met 35%.”
We hoeven u niet te zeggen dat in de wereld van de sport en de bodybuilding testosteron en de synthetische derivaten ervan erg in trek zijn. Maar dat zijn ze ook in andere milieus. Zoals die van de buitenwippers en veiligheidsagenten, bijvoorbeeld. Ondanks de controles worden anabole substanties nog zeer veel gebruikt, niet alleen door amateursporters, die zich vooral bevoorraden via het internet, maar ook in de professionele sportwereld. “Lance Armstrong, die aangaf dat testosteron deel uitmaakte van zijn ‘cocktail’, won zeven keer de Ronde van Frankrijk en zette de antidopingbureaus van de hele wereld te kijk!”, aldus dr. Jean-Pierre de Mondenard, sportarts en auteur van talrijke boeken over de medische aspecten van de wielersport en doping in verschillende disciplines.
Testosteron en de synthetische derivaten ervan interesseren sporters om meerdere redenen: ze werken als ‘meststof voor de spieren’, verhogen de erytropoëse en het zuurstoftransport. Ze beïnvloeden de psyche en maken het individu strijdlustiger, proactiever, in staat een zwaardere trainingsbelasting te dragen. Met andere woorden: de waaier aan sportdisciplines waarvoor dit soort doping interessant kan zijn, is breed. Hij is niet, zoals sommigen in eerste instantie misschien wel geloofden, beperkt tot sporten waarin spierkracht essentieel is: gewichtheffen, kogelstoten, American football, rugby, sprint... Voor marathonlopers, die tot de magerste atleten behoren, bieden anabolica het dubbele voordeel dat ze de erytropoëse doen toenemen en hen in staat stellen veel langer te trainen. “Sommige van hen gebruiken dezelfde producten als bodybuilders”, legt Jean-Pierre de Mondenard uit. “Het verschil is dat bodybuilders fenomenale hoeveelheden eiwitten opnemen, die de spierhypertrofie mogelijk maken.”
Schadelijke effecten
Het gebeurt dat de door atleten opgenomen doses testosteron of anabole steroïden bijna honderd keer hoger liggen dan de in de humane geneeskunde voorgeschreven therapeutische doses. Studies wijzen overigens uit dat de schadelijke effecten van deze middelen in verhouding staan tot de toegediende hoeveelheid.
Deze mogelijke effecten zijn legio. de Mondenard maakte er in 2004 een lijst van in zijn Dictionnaire du dopage (Uitgeverij Masson – 1.237 pagina’s) en werkte de lijst bij in januari 2019. Historisch was het eerste anabole steroïde dat beschikbaar was op de Franse markt nandrolon, dat begin jaren ‘60 in de handel werd gebracht. Op 26 en 27 januari 1963 vond in Uriage-les Bains, onder auspiciën van het Hoog Commissariaat voor de Jeugd en de Sport, het eerste Europese colloquium over doping plaats. Op het einde van de debatten werd een motie opgesteld, met vermelding van de te verbieden producten. Anabolica stonden daar niet bij, integendeel, ze werden gelijkgesteld met vitamines. In 1964 werd in een nummer van het tijdschrift Éducation physique et sport, officieel orgaan van de Franse medische vereniging voor lichamelijke opvoeding en sport, een verslag van het colloquium opgenomen. Wat stond er op de binnenkant van de cover? Reclame voor nandrolon… Met de volgende boodschap: “Vergroot de spiermassa en spiertonus. Versterkt het botweefsel. Krachtige psychotonische werking”. Dit laatste element was in het rood gedrukt.
Het was wachten tot de jaren zeventig voordat de wetenschappelijke gemeenschap en de sportautoriteiten de doperende kracht van testosteron en de derivaten ervan erkenden. Pas toen werd aangehaald dat ze ernstige neveneffecten op de gezondheid hadden, zoals levertumoren, prostaatkanker of peesscheuren. Er was ook sprake van gevallen van zelfmoord, zoals die van de Deense discuswerper Kaj Andersen, die op 15 september 1973 van de kathedraal van Viborg sprong.
Vandaag weten we dat de algemene organische effecten van het gebruik van anabole steroïden talrijk en ernstig zijn: aantasting van de levercellen (vooral na toediening per os van steroïden), toxische hepatitis als gevolg van de hepatotoxiciteit van oraal toegediende 17 α-gealkyleerde androgenen, leverkanker, hepatitis door cholestase, bloedingen van het spijsverteringskanaal, cardiovasculaire ziekten (infarct, arteriële hypertensie), diabetes, nieraandoeningen, slaapapneu, peesrupturen, onderbreking van de groei bij jonge atleten, oedeem (opgezwollen gezicht, zwelling van de enkels en/of de onderbenen), prostaathypertrofie.
Mogelijke bijwerkingen specifiek bij vrouwen zijn: acne, lage, hese en krakende stem (onomkeerbare symptomen),
hypertrofie van de adamsappel en de clitoris, stilvallen van de regels en de ovulatie, hirsutisme, steriliteit, borstinvolutie. Bij mannen staan vijf elementen op de voorgrond: omkeerbare testikelatrofie, oligospermie en steriliteit, pijnlijke gynaecomastie als gevolg van de aromatisatie van testosteron, frequente pijnlijke en continue erecties, hypertrofie van de penis en toename van het aantal erecties bij adolescenten.
In zijn overzicht spreekt de Mondenard ook over biologische stoornissen: verhoging van het risico op kransslagader‑
aandoeningen als gevolg van een stijging van de concentratie triglyceriden en cholesterol (met daling van de HDL-cholesterol, vooral als de anabolica per os worden toegediend), te hoge bloedsuikerconcentratie, hyperbilirubinemie en verhoogde transaminasen. Daar komen ook nog “klinische en ‘subjectieve’ manifestaties” bij: pijnlijke en ontstoken tong, slechte adem, veranderingen in het libido (hoogtes en laagtes), flauwtes en duizeligheid, frequente of continue hoofdpijn, misselijkheid en een opgeblazen gevoel, pijn in de onderbuik, pijn aan de botten, frequente plasdrang, tics, afhankelijkheid, lethargie, stemmingswisselingen (huilen zonder reden), episodes van oncontroleerbare prikkelbaarheid en agressiviteit, “anabole psychose” (zie verder).
Onder het mom van reglementering...
Voor een arts zijn de belangrijkste tekens die kunnen wijzen op het gebruik van steroïden: snelle winst van spiermassa en emotionele en karakteriële instabiliteit. Ook mogelijk – maar moeilijker te zien aan de buitenkant – is een verandering van het libido. Jean-Pierre de Mondenard rapporteert de casus van een bodybuilder die in het begin van zijn anabolicakuren tot 13 keer per dag seksueel contact had, waardoor zijn relatie uiteindelijk strandde.
Er is ook de vraag van de antidoping‑controles. Hoewel synthetische steroïden ondertussen gemakkelijk opspoorbaar zijn tijdens antidopingcontroles, gebeurt het niet zelden dat atleten toch nog op heterdaad worden betrapt. “Als deze steroïden via een injectie worden toegediend, blijven ze gedurende meer dan zes maanden in de urine opspoorbaar”, aldus Jean-Pierre de Mondenard. “Bij orale inname daarentegen is de controle doorgaans negatief enkele dagen na stopzetting van de kuur.” Kortom, het volstaat goed geïnformeerd of geadviseerd te zijn om niet te worden gepakt. De twee frequentst door sporters genomen synthetische steroïden, die doeltreffend en weinig androgeen zijn, zijn nandrolon en stanozolol. Stanozolol lag aan de basis van de diskwalificatie van de Canadese sprinter Ben Johnson op de Olympische Spelen van Seoul in 1988.
Voor testosteron berust de antidopingtest op de verhouding testosteron/epitestosteron, die bij 90% van de personen ongeveer 1 bedraagt. Er is een vermoeden van doping als deze verhouding hoger is dan 4.
In dat geval wordt een isotopische test uitgevoerd, die uitwijst of de steroïdmolecule natuurlijk of exogeen is. “Zowat iedereen kan zich met andere woorden doperen met testosteron onder het mom van reglementering. Het volstaat een verhouding testosteron/epitestosteron van minder dan 4 te behouden”, aldus de Mondenard. “Dat is wat Armstrong heel zijn carrière heeft gedaan door pleisters en gels te gebruiken in plaats van injecties.”
Anabole psychose
Zoals we al zeiden schreef de reclame voor nandrolon, die in 1964 verscheen in het Franse tijdschrift Éducation physique et sport dit anabole steroïde een “krachtige psychotonische werking” toe. In die tijd keek niemand daar van op. Ondertussen weten we dat doping met anabolica aanleiding kan geven tot persoonlijkheidsstoornissen, verlies van contact met de werkelijkheid, hallucinaties, paranoia en gewelddadigheid. Anabole psychose vertaalt zich dan ook in uitbarstingen van extreem geweld, soms zelfs wreedheid. Zo is melding gemaakt van mensen die van gebouwen sprongen, het in elkaar slaan van personen met een honkbalknuppel of zelfverbranding. Jean-Pierre de Mondenard wijst er overigens op dat het Noorse gerecht ontdekte dat de extremist Anders Behring Breivik onder invloed was van anabole steroïden op het moment van de slachting, die op 22 juli 2011 het leven kostte aan 77 mensen.
Anabole psychose wordt in de hand gewerkt door bepaalde persoonlijkheidskenmerken of bepaalde psychiatrische stoornissen, maar ook door het gebruik van ‘dopingcocktails’ met stimulerende of ontremmende middelen zoals alcohol, cannabis of verdovende middelen. “Ook in nachtclubs hebben zich allerlei zaken afgespeeld”, aldus onze gesprekspartner. De omgeving eigen aan de aanbeden topsporter, die er in sommige gevallen van overtuigd is boven de wet te staan, is ook een element dat dit in de hand werkt.
In 1999 bracht een boek gewijd aan de American football-milieus aan het licht dat 21% van de spelers betrokken was bij gewelddaden – soms moorden – waarvoor ze voor de rechtbank moesten verschijnen. Voordat hij stierf aan een hersentumor in 1992, had Lyle Alzado, bekend om zijn gewelddadig spel, het massale gebruik van steroïden en groeihormoon toegegeven. Hij voegde daaraan toe dat 90% van de spelers precies hetzelfde deed.
Volgens de Mondenard moeten we erkennen dat sporters gemakkelijk in geweld vervallen. Hij citeert de recente voorbeelden van een hink-stap-springer en een Franse loper van de 3.000 meter steeple, die gewelddaden begingen. Of dat van een amateursporter uit Amiens, een hevige bodybuildingfan, die een zware gevangenisstraf kreeg omdat hij had geprobeerd zijn ex-partner te vermoorden met een mes. “Hij had mij gevraagd of zijn daad verband zou kunnen houden met het gebruik van anabolica”, aldus de Franse arts. Buiten de topsport is bodybuilding waarschijnlijk de microkosmos waarin het vaakst anabole steroïden worden gebruikt.
We moeten daarbij stilstaan. Te meer omdat, zoals Lance Armstrong zei, “ (doping nemen) bij de job hoort”. De mogelijke haarden van anabole psychose en daadwerkelijk geweld zijn talrijker dan gedacht. In de blik van bepaalde atleten en van de Homo anabolicus smeult het vuur. Voor verschillende waarnemers, onder wie de Mondenard, is het overigens niet
uitgesloten dat anabole psychose heeft bijgedragen aan de moord die paralympische atleet Oscar Pistorius op 14 februari 2013 pleegde op zijn partner Reeva Steenkamp. “De kans dat anabole steroïden zijn gedrag hebben beïnvloed, is 99,9%”, schat Jean-Pierre de Mondenard.
